خجسته‌میلاد آفتاب خراسان، هشتمین پیشوای تشیع انقلابی، حضرت رضا علیه‌السلام را به همه پیروان و مجاهدان راه او و بخصوص هم‌میهنان‌ عزیزمان تبریک و تهنیت می‌گوییم.
برای مردم ایران، حضرت رضا علیه‌السلام، همواره درس‌آموز پایداری و مقاومت در برابر جباران ستمگر و به‌ویژه دین‌فروشان حاکم بوده است. در پرتو پیام او و دیگر پیشوایان توحید، رشیدترین فرزندان ملت ایران، برای تحقق آزادی و رهایی مردم و میهن خود، هستی خویش را نثار نمودند.

فرازهایی کوتاه از زندگانی امام هشتم علی بن موسی‌الرضا
امام‌رضا(ع) در یکی از پیچیده‌ترین و پرفتنه‌ترین شرایط سیاسی تاریخ ایران و اسلام، امامت شیعیان را به عهده گرفت، شرایطی ‌که عبور از آن تنها از عهده‌ چنین رهبر با‌صلاحیتی برمی‌آمد. در این یادداشت به بررسی جنبه‌هایی از این شرایط می‌پردازیم و تفاوت اسلامی که ائمه (ع) آن‌را نمایندگی می‌کردند با آنچه را که آخوندهای دین‌فروش عرضه می‌کنند، می‌بینیم.
یکی از فرازها یا به‌عبارتی شگفتیهای دوران رهبری امام‌رضا(ع) داستان رفتن به خراسان و پذیرش ولیعهدی مأمون از جانب ایشان است. سؤال این است که بااین‌که اهداف مأمون از دعوت امام و پیشنهاداتش برای امام‌رضا روشن بود و می‌دانستند که او به‌دنبال کسب مشروعیت برای خلافت خودش است، بااین‌حال پذیرش آن توسط امام‌رضا چه معنی داشت؟ آیا این به‌معنی تأیید مأمون نبود و به او مشروعیت نمی‌داد؟
واقعیت این است که این حرکت امام‌رضا یکی از برجسته‌ترین فرازهای تاریخ شیعه‌ است و تأثیرش به‌حدی بود که آن‌را با قیام عاشورا البته در فازی دیگر قیاس می‌کنند. همان‌طور که خاندان بنی‌امیه بعداز عاشورا دیگر خواب خوش نداشتند و نهایتاً با شعار خونخواهی عاشورا و اهل‌بیت پیامبر، سرنگون شدند. خلفای بعد هم پس‌از شهادت امام‌رضا همین مسیر را رفتند، تااینکه در سالیان بعد خاندان علوی آل‌بویه از گیلان با تصرف بغداد خلافت عباسی را از اقتدار انداختند و خلفا را به والی خودشان تبدیل کردند.
اکنون برای‌این‌که حرکت امام خوب فهم شده و تأثیرگذاریش روشن شود، ضروری است شرایط سیاسی و تعادل‌قوای آن‌زمان را به‌خوبی بشناسیم.
ده‌سال اول امامت امام‌رضا(ع) همزمان بود با خلافت هارون‌الرشید.
هارون‌الرشید دو فرزند داشت یکی محمدامین که از یک مادر اشراف‌زاده بود و دیگر عبدالله‌امین که مادرش از طبقات پا‌ئین‌تر بود، ازاین‌رو ولعیهد هارون‌الرشید، امین بود و توسط اشراف خاندان عباسی ‌نیز پشتیبانی می‌شد.
از همان موقع هم این دو برادر بر سر جانشینی باهم اختلاف داشتند منتهی به‌دلیل این‌که هارون‌الرشید زنده بود، این موضوع زیاد بروز نمی‌کرد، در سال 193 هجری هارون‌الرشید که به‌همراه مأمون در خراسان بود، مرد. وقتی خلیفه مرد، مأمون از ترس این‌که امین وی را نکشد، در خراسان ماند و به بغداد نرفت.
اشراف عرب هم همچنان‌که گفتیم به‌دلیل امتیازات طبقاتی، تمایل به امین داشتند و علیه مأمون بودند.
مأمون نه‌فقط نسب اشرافی امین را نداشت و از جانب مادر، کنیز‌زاده بود، بلکه به‌لحاظ سیاسی هم در بنی‌عباس منزوی بود و این، زمینه را برای گرایش به شیعیان که آن‌موقع در استانهای شرقی پایگاه داشتند، ایجاد کرده بود.
وقتی مأمون مجبور شد در خراسان بماند، ازآن‌جایی که مردم این شهرها به اهل‌بیت گرایش داشته و علوی بودند، مأمون نیز با عوام‌فریبی خودش را علوی معرفی کرد تا بتواند درمیان مردم، پایگاهی دست‌وپا کند. به‌این‌ترتیب با کمک مهره‌هایی در خراسان به جمع‌آوری نیرو بر ضد امین پرداخت و خودش را خلیفه خواند و توانست لشکری آماده کرده و در جنگهایی که با امین داشت، بالاخره در سال 198هجری، بغداد را تصرف کند و امین را بکشد.
به‌همین‌دلیل برای‌این‌که از گزند خاندان بنی‌عباس که به خونخواهی امین برخاسته بودند، در امان باشد، در بغداد که برای او امنیت نداشت، نماند و پایتخت حکومت خود را به ‌مرو که آن‌موقع جزو خراسان بود، و اکنون از شهرهای ترکمنستان است، منتقل کرد. زیرا توانسته بود با علوی معرفی‌کردن خود درمیان مردم آن سامان، پایگاهی دست‌وپا کند. به‌همین‌دلیل هم برای کسب مشروعیت مرتب و مستمر به امام‌رضا در مدینه پیام می‌داد که به ‌مرو بیاید و او را ولیعهد خودش خواند. اما سؤال این است که چرا امام‌رضا این دعوت را پذیرفت؟

امام دو تابلو در مقابلش بود، اول این‌که نپذیرد و مأمون را محکوم کند که در آن صورت در تضاد بین جناحهای بنی‌عباس که خونخواهی امین را می‌کردند، به‌نفع آن جناحها تمام می‌شد و در آینده این ابهام درمیان مردم باقی می‌ماند که امام، خلیفه علوی را در مقابل آن جناحها حمایت نکرد، زیرا مأمون زیر نقاب دوستی با اهل‌بیت و بر ضددستگاه خلافت پنهان شده بود و برای مردم ماهیتش روشن نبود. کمااین‌که خمینی از روز اول انقلاب، نیات پلید خودش را برای مردم روشن نکرد و با دجالگری می‌گفت: ”من حکومت نمی‌خواهم و یک طلبه بیشتر نیستم“ ، ولی دیدیم وقتی به قدرت رسید، چگونه آن‌را گرفت و چه بلایی به‌سر مردم آورد.

آری برای‌این‌که نقاب اسلام‌پناهی از چهره خمینی شیاد بیفتد و از ماه به چاه برود، ۱۲۰هزار از بهترینها باید شهید می‌شدند.
در آن‌دوران هم امام‌رضا(ع) برای‌این‌که نقاب از چهره مأمون بیفتد، با خون خودش بهای آن‌را پرداخت و خوب می‌دانیم که امام قبل‌از رفتن به مرو به خانواده‌اش گفت:
”این سفری بی‌بازگشت است و اگر می‌خواهید، هم‌اینک ماتم برپا کنید“ .
چون می‌دانست بهای آگاه شدن مردم و بی‌آینده شدن دشمن در چنین شرایطی پرداخت آن بها است. درواقع امام وقتی ناگزیر از پذیرش ولیعهدی شد‌، این ترفند دشمن را با قیمت جانش بر سر دشمن خراب کرد، از یک طرف نقاب از چهره مأمون برداشت و از طرفی شقه را درمیان بنی‌عباس عمیق‌تر و دودمانشان را بی‌آینده کرد.

قرارداد شرایط امام‌رضا برای قبول ولایتعهدی
حضرت رضا، چهار شرط برای پذیرش ولیعهدی مأمون مشخص کرد. تنها نگاهی به‌این چهار شرط، نشان‌دهنده این است که امام هیچ مشروعیتی به مأمون و خلافتش نداده بلکه حاکمیت او را هم نامشروع کرده است. اما متقابلاً فضای بازی را برای هرچه‌بیشتر آگاه‌کردن مردم ایجاد کرده است. شروطی که امام‌رضا مکتوب فرمود و مأمون را بدان ملتزم کرد، عبارت است از:
الف- هیچ امر و نهیی صادر نخواهم کرد.
ب- هیچ فتوی یا حکم قضایی نخواهم داد.
ج- کسی را به‌ امارت نمی‌گمارم و کسی را عزل نمی‌کنم.
د- باید از هرگونه تغییرات در وضعیتی که برقرار است، معاف باشم.
امام در سال 200هجری از مدینه به سمت مرو حرکت نمود و همان‌طور که اشاره کردیم، قبل‌از حرکت، خانواده‌اش را به بی‌بازگشت بودن این سفر توجیه نمود.
تا سال 203هجری که حضرتش توسط مأمون، مسموم و به‌شهادت رسید، 3سال زمان بود و در این 3سال مسائلی اتفاق افتاد که مأمون را به‌این نتیجه رساند که امام را به‌شهادت برساند!
ماجرا از همان بدو ورود امام‌رضا به خراسان شروع شد. وقتی حضرت به نیشابور رسید، حدود صد هزار تن! از مردم شهر برای دیدار امام و شنیدن روایاتی از پیامبر از زبان امام گرد او جمع شدند که این خود به‌تنهایی برای دستگاه خلافت مأمون، خطری جدی بود که امام‌رضا(ع) درمیان چنین جمعی به سخنرانی پردازد و حدیث معروف به سلسله‌الذهب را به‌نقل از پدرانش بیان کند:

”کلمه لااله الا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی
شعار لا اله الا الله دژ مستحکم من است که هرکه بدان درآید، از عذابم ایمنی خواهد داشت“.
روایت توسط دهها هزار نفر نوشته شد، درحالی‌که امام، سوار بود، سر را بیرون کرده و خطاب به‌ حاضران گفت:
”اما بشرطها و شروطها و انا من شروطها
این شعار مشروط به‌شرط‌هایی است و من یکی از آن شرطها هستم“.
این کلام در مضمون خود مشخصاً بی‌اعتبارکردن و نامشروع‌کردن مأمون را نتیجه می‌داد که خودش را خلیفه مسلمین می‌خواند.
همچنین زمانی که امام‌رضا(ع) مردم را از تصمیم خودش برای خواندن نماز عید فطر مطابق سنت پیامبر آگاه کرد، چنان ولوله‌یی درمیان مردم شهر ایجاد شد که مأمون مجبور شد جلوی آن‌را بگیرد. چراکه زیرآب خلافت مأمون را می‌زد و یک حرکت اعتراضی نسبت به حاکمیت مأمون به حساب می‌آمد.
به‌این‌ترتیب در تمامی این صحنه‌ها، امام، مرز خودش را با حاکمیت مأمون بست تا به‌آن مشروعیت ندهد. اگر بخواهیم حرکت امام را در یک جمله تعریف کنیم، ابن بود که امام از شرایطی که دشمن به وی تحمیل کرده بود، نهایت استفاده را کرد تا نقاب از چهره مأمون بردارد و او را وادار کند که ماهیت واقعی خودش را بارز نماید. به‌رغم همه دجالگریها، مأمون در سال 203هجری، امام را مسموم کرد و به‌شهادت رساند و این البته بهایی بود که امام برای روشن‌شدن واقعیت پرداخت.
کمی بعداز شهادت امام‌رضا، مأمون به‌دلیل ترس از قیام مردم، پایتخت را به سامرا منتقل کرد که بیشتر یک دژ نظامی بود تا یک پایتخت.
ایستادن به‌هرقیمت روی اصول و انعطاف در سایر موارد، این همان سنتی است که امام‌رضا از خود به‌جای گذاشت و مجاهدین نیز با درس‌گرفتن از این پیشوایان تاریخی خود، نهایت انعطاف را نشان می‌دهند اما وقتی پای اصول به میان می‌آید، بهایش را در ماکزیمم می‌پردازند.
یکی دیگر از وجوه کارکردهای رهبری امام‌رضا، نقش گسترده زنان موحّد و ازجمله خواهرشان حضرت معصومه، تحت رهبری ایشان بود.

یک زیارتگاه آباد در شهر قم وجود دارد که معروف به‌ چهل‌اختران است. در این محل مزار حدود چهل بانو از این سلاله پاک قرار دارد. همه آنها همزمان با حضرت رضا (ع) به ‌ایران آمده بودند و نظایرشان هم در نقاط دیگر ایران و کشورهای همجوار حضور داشتند. اما چرا آنها باید در این سفر مبارزاتی، خود را به امام‌رضا برسانند؟ یا در نزدیکی او از‌جمله در شهر قم اقامت گزینند؟ پاسخ همه این سؤالات جز این نبود که: این نسل مطهر از دختران میراث‌دار فاطمه و زینب، صرفاً امام‌زاده‌های عادی نبودند، بلکه کادرهای حرفه‌یی امام‌رضا(ع) و امامان بعدی بودند و برای‌این‌که مبادا به‌واسطه هرگونه مانع و بستگی دیگری از وظایف انقلابی خود بازبمانند، از زندگی خویش مایه گذاشته، از هر عاملی که مبارزه آنها را تحت‌الشعاع قرار می‌داد و ازجمله از ازدواج دست شسته بودند.
مردم ایران پیوسته حضرت رضاعلیه‌السلام را در ابراز مخالفت با شاهان و سلاطین جبار و ستمگر، آفتاب خراسان خوانده‌اند. راستی که امام‌رضا به‌مثابه سمبل خاندان محمد و راهبر اسلام علوی و مردمی، حاکم و سلطان حقیقی دلهای مردم این سرزمین بود. و زیارت مشتاقان و دوستداران امام‌رضا علیه‌السلام که طی قرنها شب و روز پروانه‌آسا گرد حرمش در طوافند، همچون خاری در چشم حکام جور و ستم زمانه فرو می‌رفت. همچنان‌که مرتجعین و دین‌فروشان حاکم در خصومت حضرتش پرچم و نشان مرقد مطهر امام‌رضا(ع) و فرشها و ذخایر آستان رضوی را گستاخانه به سرقت برده و به محل قبر دجال منتقل کردند. آنها همچنین مرتکب بیشرمانه‌ترین جنایت در حرم مقدس امام‌رضا در روز عاشورا و نسبت‌دادن آن انفجار به مجاهدین شدند و قلب مردم ایران را به درد آوردند. کاری که هرگز هیچ دجال و ستمگری در تاریخ، جرأت دست‌زدن به‌آن‌را نداشت. جنایت و حرمت‌شکنی رسوایی که به فاصله کوتاهی توسط مهره‌ها و مقامات اطلاعاتی رژیم برملا گردید و توطئه‌ رژیم برای نسبت‌دادن به مجاهدین، به زبان خودشان افشا و رسوا گردید‌.

خرم آن‌روز که رو سوی خراسان بروم
بر در درگــــــــه آن مهرِ فروزان بروم
قدمی شوق به جــــان، دستِ دعا بردارم
قدمی اشک‌فشان، واله و گریان بروم
رسَم آنجا که پر از ولولــــهٌ عطر خداست
هر نفس بر در او غالیه‌جویـــــــان بروم
بوسه‌باران کنم آن درگه و آن صحن و ضریح
تا حریم حرم از شوق، پریشان بروم
بازوان را گـــره پنجره سازم چــــو دخیل
دست بر حلقه در کوبم و نالان بروم
گویمش ای گل خورشید جهانتاب بتاب!
بر دلم تا ز درت گرم و گدازان بروم